خُمام (khomam)، (به گیلکی: خومام) در بخش خمام از بخش‌های تابع شهرستان رشت در استان گیلان کشور ایران واقع شده است.

شهر خمام بر سر راه ارتباطی دو شهر بزرگ و توریستی استان گیلان یعنی رشت و بندر انزلی واقع شده است و به عبارتی مسیر بین‌المللی و ترانزیتی مرکز استان گیلان به سمت بزرگترین بندرِ شمالِ کشور یعنی بندرانزلی، از شهر خمام می‌گذرد و همین امر بزرگراه رشت به خمام را طبق اعلام پلیس راه گیلان به عنوان دوّمین جادهٔ پرتردّد استان در سال ۱۳۹۴ معرّفی نموده است.

خمام نزدیکترین شهر به مرکز استان گیلان “رشت” است. فاصله شهر خمام تا شهر رشت ۷ کیلومتر و تا شهر انزلی ۱۵ کیلومتر می‌باشد. خمام در شمال از طریق ساحل زیبای جفرودبالا (به طول ۱/۵ کیلومتر) به دریای خزر متّصل است و شهری مرزنشین محسوب می‌شود و در غرب از طریق روستای دهنه سرشیجان و روستای جیرسرباقرخاله به ساحل شرقی تالاب انزلی متّصل می‌باشد. تعداد ۷ روستا از روستاهای حومه خمام جزیی از منطقه آزاد بشمار می‌روند.

از آنجایی که قدمت خمام به بیش از ۱۰۰۰ سال می‌رسد، گفتن نام دقیق آن در قدیم ممکن نیست امّا از قدیم دلایل متعددی برای وجه تسمیه خمام وجود داشته که عبارتند از:

۱-بعضی‌ها معتقد بودند که در قدیم در این منطقه در هر خانه‌ای برای نگهداری آب شربِ مورد استفاده، آن را داخل خُم‌هایی نگه می‌داشتند. به طوری که در اکثر خانه‌ها این خم‌ها وجود داشتند و به دلیل وجود خُم‌ها این منطقه به خُمآب و به مرور زمان به خمام تغییر نام پیدا کرد.

۲-این منطقه در قدیم به شهر خوبان معروف بود ولی به مرور زمان خوبان به خمام تغییر نام داد.

۳- بعضی بر این اعتقاد هستند که خمام در ابتدا «خو مام» بوده‌است که در زبان گیلکی به معنی سرزمین من می‌باشد.

بخش خمام: این بخش دارای ۱ شهر و ۳ دهستان است. تنها شهر بخش خمام عبارتست از: خمام

دهستانهای آن عبارتند از:

۱– دهستان چاپارخانه

۲– دهستان چوکام

۳– دهستان کته سرخمام

که مجموعاً دارای ۴۴ روستا هستند.

روستاهای خمام:

(الف).دهستان چاپارخانه: این دهستان دارای ۱۷ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای چاپارخانه می‌باشد.

تازه آباد صدر، توکسرشیجان، جفرود بالا، چاپارخانه، احمد ویرسر، دهنه سرشیجان، راسته کنار، زرنگ محله، زیرده، شیجان، غلامرضاباغ، فتاتو، فشتکه، گورابجیر، پشتسان، میان محله، خیرآباد.

(ب).دهستان چوکام: این دهستان دارای ۱۴ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای بالا محله چوکام است.

اشکیک، بالا محله چوکام، بلسکله، بیج، بیجرودکل، تازه آباد خاچکین، جیرسرباقرخاله، جیرسرچوکام، خاچکین، فرشکی چوکام، لله کا، مصردشت، میانکل،

(ج).دهستان لات و کته سر: این دهستان دارای ۱۳ روستا به شرح زیر است و مرکز آن روستای کته سر می‌باشد.

اسماعیل‌آباد، اشمنانطالم، برمچه بالامحل، برمچه پایین محل، تیسیه، دافچاه، کته سر، کلاچاه، کویشاد، لات، مشکاپشت، مرزدشت، معاف محله و کتکول دافچاه.

خمام در طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۳۹ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۳ دقیقه واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا منهای ۱۷ متر می‌باشد. خمام از شمال به شهرستان انزلی، از جنوب به بخش مرکزی شهرستان رشت، از شرق به بخش خشکبیجار، از غرب به تالاب انزلی، از شمال شرق به دریای خزر و از جنوب شرقی به بخش کوچصفهان متصل است. خمام در ناحیه‌ای کاملاً جلگه‌ای در کناره ساحل دریای خزر و تالاب انزلی واقع شده و دارای آب و هوای معتدل مرطوب می‌باشد. بخشی از محیط زیست طبیعی خمام را دریا(۱٫۵ کیلومتر نوار ساحلی) و بخش مهم دیگر را اکوسیستم ارزشمند تالاب انزلی تشکیل می‌دهد. جنگل فتاتو یکی از بکرترین جنگل‌های کناره دریای خزر است که در فتاتوی خمام واقع شده است، مرداب دهنه سر شیجان و مرداب جیرسرباقرخاله چوکام (هر دو متصل به تالاب انزلی) از زیستگاه‌های طبیعی پرندگان، جانوران آبزی و ماهیان در خمام هستند. همچنین چراگاه طبیعی چوکام (قرُق جیرسرباقرخاله) بعنوان یکی از بزرگترین چراگاه‌های چهارپایان شهرستان رشت در خمام وجود دارد.

خمام بر سر راه رشت به انزلی در شمال خاوری رشت و جنوب باختری انزلی قرار دارد. تا پیش از آنکه رشت در قسمتهایی از حومه‌های پیرامون خود گسترش پیدا کند، فاصله اش از این شهر ۱۳ کیلومتر و از بندرانزلی ۲۰ کیلومتر محاسبه می‌گردید. خمام از آبادی‌هایی است که در نوشته‌های گذشتگان از آن با نام هُمام یاد گردیده است. رودخانهٔ خمام که سابقاً پرآب‌تر و وسیع‌تر بوده، با اتصال به راه‌های آبیِ رودخانه‌ای به گسکر راه داشته و محل لنگرگاه بزرگ کشتی‌های بادبانی بوده است. از تاریخ ۴ ذیقعده ۱۲۷۱ خورشیدی در سالهای پایانی حکومت ناصرالدین شاه که قرارداد شرکتی ایرانی و روسی برای دایر کردن راه ارّابه رو از انزلی به رشت بسته شد، رفت و آمد مأموران روس در این منطقه روز به روز افزایش یافت و به سبب موقعیت خمام بود که در اینجا راهدارخانه‌ای که روس‌ها به آن زاستاو می‌گفتند برپا گردید.

در تاریخ خمام، رفت و آمدهایی که در آن صورت می‌گرفت عامل بزرگ راه یافتن فرهنگ به این دیار بود. بدین صورت که ابتدا با ایجاد مکتب خانه‌ها در خمام و روستاهای پیرامون آن مانند دافچاه که شاید تا هفتاد و چند سال پیش مکتب خانه ای در آن دایر بوده و سپس تبدیل به مدرسه شده است.

نخستین مدرسه‌ای که در خمام تأسیس شد مدرسهٔ اتفاق بود که در سال ۱۳۱۲ دایر گردید. این مدرسه در یک کلاس و در خانهٔ شادروان حاجی محمد تقی جنت مکان تشکیل شد و با مدیریت شادروان آقای مهدی ایرانپور اصلی و دو معلم که هر یک عهده‌دار تدریس در دو کلاس بودند به صورت ۴ کلاسه کار می‌کرد. ورود دختران به مدرسه به سبب برخورداری مردم منطقه از بینش درست با هیچ نوع مخالفتی روبرو نشد و بدین ترتیب بعد از ۲ یا ۳ سال دختران هم در همان مدرسه به تحصیل پرداختند و تعداد دانش آموزان در این موقع به ۱۰۰ نفر رسیده بود. بارها مکان مدرسه در خیابانهای بوعلی و فرهنگ جابجا گردید و زمانی هم آن را به زاستاو یا راهدارخانه‌ای که در محلی به «ساختمان» معروف شده بود انتقال دادند.

در سال ۱۳۲۳ مدرسهٔ اتفاق به نام دبستان مولوی در دو نوبت صبح و عصر برای پسران به کار ادامه داد و بصورت مدرسه‌ای ۶ کلاسه درآمد. دبستان دخترانه‌ای هم به نام مهستی در زمانی که آقای فریدون فرحبد ریاست فرهنگ خمام را داشت تأسیس شده بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ نام آن به «شهید صادقی» برگردانده شد که امروزه در ۲ نوبت با حدود ۴۰۰ دانش آموز فعالیت آن ادامه دارد. سال ۱۳۳۱ این منطقه شاهد باز شدن کلاس اول دبیرستان بود که امروزه نیز با کاملتر شدن دبیرستان مورد استفاده دانش آموزان قرار دارد.

 

عمارت تاریخی چوکام

این عمارت در هستهٔ مرکزی بافت روستای چوکام از توابع خمام قرار دارد. مجموعه متعلق به ناصرالملک، نایب السلطنهٔ احمدشاه قاجار بوده و وی آن را به فرزندش حسین علی خان قراگوزلو واگذار کرد. این مکان تفرج گاه وی در فصول مختلف سال بوده است. عمارت قدیمی باغ از جمله آثار به جا مانده از دورهٔ قاجار و پهلوی است. بنای آن در دو طبقه ساخته شده و ایوان زیبای آن مزین به ستون‌ها، سرستون‌ها و نرده‌های چوبی است. ورودی اصلی ساختمان در مرکز ضلع جنوبی آن قرار دارد و با ستون های تزیینی، سقف، سفال پوش و تزیینات گچی آراسته شده است. عمارت قدیمی چوکام از یادگارهای مهم عصر قاجار و پهلوی است که باید سخت مورد حمایت قانونی قرار گیرد تا از روند تخریب آن جلوگیری به عمل آید.

آستان مقدس امامزاده سیدحسن (علیه السلام)

استان گیلان، شهرستان رشت، بخش خمام، شهر خمام

براساس شجره نامه موجود فرزند امام موسی کاظم (علیه السلام) است. به امامزاده آقا سیدحسن (علیه السلام) معروف می باشد.

آستان امامزاده سیدحسن (علیه السلام) در شهر خمام 13 كيلومتري شمال غربي رشت مي‌باشد. بناي قديمي اين بقعه را تخريب و به جاي آن ساختمان جديد و مجللي ساخته‌اند. اين ساختمان شامل بقعه و مسجد بزرگ شهر در 2 طبقه‌ است. طبقه اول مردانه و طبقه دوم زنانه‌ است. كف حرم موزائيك و ازاره ي ديوارها سنگ مرمر است. سقف را به صورت طاق مدور زده‌اند و گنبد آن به رنگ طلايي است. ضريح جديد فلزي و مشبك شيشه بند مرقد آقا سيد حسن را در بر گرفته‌ است. این بقعه از بقاع مشهور شهرستان رشت و شهر خمام است. مزار شهدای خمام در صحن بقعه متبرکه این امامزاده واقع شده اند.