گیلانیان با توجه به اقلیم و پوشش گیاهی سرزمینشان، خانه هایی با معماری مختص آن منطقه جهت سکونت احداث میکردند. بنابراین در ساخت این خانه ها سعی بر آن بود که ازمصالحی استفاده کنند که در دسترسشان باشد. این مصالح شامل سنگ، چوب، گِل و ساقه های برنج (کولوش) می باشند. برای ساخت این خانه ها تمامی موارد آب هوایی را در نظر می گرفتند. مثلا جهت کم کردن اثر رطوبت بر ساکنین خانه، این خانه ها را روی سکویی که با سنگ و ملاط گِل بود، احداث می کردند. معمولا ارتفاع سکوها در حدود نیم تا یک متر بود و یا به دلیل بارندگی زیاد سقف خانه را شیب دار می سازند تا آب باران به راحتی دفع گردد.
پس از اتمام ساختن سکو، الوارهایی به نام نال روی سکو قرار می دهند.” ابعاد این الوارها به نسبت بزرگ و قوی هستند، زیرا که وزن کل ساختمان بر روی این الوارها قرار میگیرد.” به کمک این نالها، نقشه اولیه را پیاده میکنند یعنی تعداد اتاقها و محل اتاقها را به کمک این نالها مشخص میکنند. نحوه قرار دادن این نالها طوری هست که در زیر هر دیوار یک نال قرار میدهند. حال اگر طبقات خانه بیشتر باشد، این نالها هم به نسبت قوی تر خواهند بود.
درمرحله بعد، ستونها را نصب میکنند. انتخاب ستونها هم خیلی مهم می باشد. دونوع ستون داریم: ستونهای اصلی و ستونهای غیر اصلی.
ستونهای اصلی به نسبت ستونهای غیر اصلی، ضخیمتر و بزرگتر می باشند.
چنانچه نقطه ای ازخانه محل تلاقی دیوارها باشد، ستونهای اصلی دیوار در کنار هم قرار می گیرند. فاصله بین ستونهای اصلی را با ستونهای کوچکتر(ستونهای غیراصلی) با فاصله تقریبا نیم متر، پر میکنند. همچنین در ساختن چارچوب درب و پنجره ازستونهای غیر اصلی استفاده میکنند. جهت نگهداری ستونها و اتصال آنها به نال از چوب و یا تخته هایی که به اصطلاح ((چپ دست)) می نامند، استفاده میکنند. وظیفه این ((چپ دستها)) محکم کردن ستونها به نال و جلوگیری از انحراف وکج شدن ستونهای اصلی و فرعی می باشد. چنانچه ساختمان را برای دو طبقه در نظر گرفته باشند، روی ستونها نیز نال اندازی کرده و تمام مراحل مربوط به طبقه همکف را برای طبقه دوم نیز اجرا می کنند. به همین دلیل اگر در ساختمانهای گلی دقت کنیم، نمای ساختمان طبقه اول و دوم نسبت به هم قرینه هستند. برای خانه های گلی، ایوان و تلار طراحی می کردند. در گوشه ای از ایوان محلی را برای ساخت اجاق جهت آشپزی در نظر می گرفتند و از تلار هم برای استراحت روزانه و خواب شبانه در تابستان استفاده می کردند. از آنجاییکه هوا در تابستان گرم و شرجی است، خانواده ها در این فصل به طبقه دوم نقل مکان کرده و فصل گرما را سپری میکردند.
برای پوشش شیروانی ساختمان نیز از ساقه های به هم بافته شده برنج( گالی)، لت (تخته های چوبی که در اندازه های متفاوت ساخته می شد و روی سقف شیروانی قرار می گرفت)، سفال و یا از ورقه های گالوانیزه استفاده می شود.
با توجه به اینکه میزان بارش و رطوبت در گیلان زیاد است، به مرور زمان گِل دیوار توسط باران شسته شده و یا در اثر رطوبت تغییر رنگ می دهد. بنابراین برای مرمت دیوارها، سالی یکبار آنها را ((گِل کار))میکنند. چنانچه میزان خرابی زیاد باشد، مجددا مخلوط گِل و کولوش را آماده کرده و محل خرابی را ترمیم می کنند و چنانچه میزان خرابی کم باشد و صرفا جهت رفع تغییر رنگ ایجاد شده ازمخلوط سبوس برنج با آب استفاده کرده و روی دیوار می مالند تا رنگ تازه به دیوار ها بدهند.
از خصوصیات منحصر به فرد خانه های گِلی خنک بودن در فصل تابستان و گرم کردن فضای اتاق با حداقل انرژی در فصل زمستان می باشد. به طوریکه مصرف انرژی به حداقل ممکن می رسد. همچنین با توجه به نحوه اتصال ستونها با زگالها، حالت ارتجاعی به آنها می دهد که همین عامل این خانه ها را در مقابل زلزله بسیار مقاوم کرده و تخریب این خانه ها به سختی انجام میگیرد.
متأسفانه ساخت خانه های گلی سنتی رو به فراموشی رفته وخانه های آجری با ملاط سیمان جای خانه های گِلی راگرفته و امروزه شاهد نابود شدن خانه های گلی میباشیم.
منبع: گیلان-رانکوه
گرداورنده:هلن عزیزی